محمد بن ابراهیم کلاباذیکلاباذی، ابوبکر محمد بخاری، محدّث و صوفی قرن چهارم می‌باشد. ۱ - زندگی و القابدربارۀ زندگی وی، به رغم شهرت آثارش، اطلاع چندانی در دست نیست، کلاباذی احتمالاً در کلاباذ، محله‌ای بزرگ در بخارا، به دنیا آمده است. [۱]
محمد جعفرکتانی، الرساله المستطرفه، ص۸۶، کراچی۱۳۷۹/۱۹۶۰م.
[۲]
خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، ج۵، ص۲۹۵، بیروت۱۹۹۹م.
دربارۀ کنیه [۳]
بوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۵، ص۲۹۵، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
و حنفی بودن او، اجماع وجود دارد. [۴]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ج۱، ص۱۵-۱۷، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
به وی لقب تاج الاسلام [۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۵۳.
[۶]
محمد جعفرکتانی، الرساله المستطرفه، ص۸۶، کراچی۱۳۷۹/۱۹۶۰م.
[۷]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۲۲، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
و امام الاصولی [۸]
احمدبن محمد ادنروی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۸۵، تحقیق سلیمان‌بن صالح الخزی، مدینه منوره۱۴۱۷/۱۹۹۷م.
داده‌اند.۲ - پدرنام پدرش را، به اختلاف، ابراهیم [۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۱۰۵.
[۱۰]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س ۴۱۹.
[۱۱]
خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، ج۵، ص۲۹۵، بیروت۱۹۹۹م.
[۱۲]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۱۲، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
[۱۳]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۲۲، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
و اسحاق [۱۴]
زین‌الدین قاسم بن قطلوبغا حنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، ج۱، ص۳۰۲، تصحیح ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲م.
که گفته است محمد بن اسحاق و محمد بن ابراهیم دو تن هستند) ضبط کرده‌اند. خطیب بغدادی [۱۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۰۷.
نیز نام پدر او را ابراهیم و نام جدش را اسحاق ثبت کرده است. بنا بر گزارش بروکلمان، بر یکی از نسخه‌های معانی الاخبار در پاریس، نوشته شده است ابن ابی اسحاق ابراهیم بن یعقوب. افزون بر این، برخی منابع [۱۶]
اسماعیل بن محمد مستملی بخاری، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۱، ص۳۳، چاپ محمدروشن، تهران، ۱۳۶۳.
[۱۷]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲، س۵۴، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
نیز وی را ابوبکر محمد بن ابی اسحاق ابراهیم بن یعقوب معرفی کرده‌اند. بنابراین، به نظر می‌رسد نام پدر وی ابراهیم و کنیه‌اش ابواسحاق بوده و احتمالاً کلمۀ «ابی» از برخی از نسخه‌های آثار وی افتاده است. [۱۸]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، ص۱۴، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
۳ - مهارتبرخی از علمای حدیث، مانند ابن حجر عسقلانی در فتح الباری [۱۹]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج۱، ص۳۲۸، شرح صحیح بخاری، بیروت۱۴۰۸/۱۹۸۸م.
[۲۰]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج۱، ص۱۵۹، شرح صحیح بخاری، بیروت۱۴۰۸/۱۹۸۸م.
و عبدالرؤوف مناوی در فیض القدیر، [۲۱]
محمد عبدالروف مناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۷، ۱۳۹۱/۱۹۷۲م.
[۲۲]
مناوی، محمد عبدالروف مناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۱، ص۱۱۶، ۱۳۹۱/۱۹۷۲م.
[۲۳]
مناوی، محمد عبدالروف مناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۱، ص۳۷۸، ۱۳۹۱/۱۹۷۲م.
به برداشت وی از احادیث استناد کرده‌اند. [۲۴]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، ص۲۶-۴۲، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
از بحث‌های کلامی کلاباذی در آثارش، بخصوص در بخش اول التعرف، آشکار است که با مباحث کلامی نیز آشنا بوده است، ابن تیمیه نیز در آثارش [۲۵]
ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج۶، ص۴۳۵، تحقیق وتعلیق عبدالقادر عطا، مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت.
[۲۶]
ابن تیمیه، منهاج السنه النبویه، ج۱، ص۴۵۷-۴۵۸، محمد رشاد سالم، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
برداشت‌های کلامی وی را نقل کرده است.۴ - اساتیدمشایخ کلاباذی در فقه و حدیث، حدود ۸۴ تن بوده‌اند. [۲۷]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ص۱۷، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
احمد بن نصر نیشابوری، محمد بن عبدالله بن یوسف نیشابوری، محمد بن علی‌بن حسین حافظ اسفرایینی و محمدبن فضل بخاری کُماری (متوفی۳۸۱) از استادان او بودند. [۲۸]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، ص۱۷، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
[۲۹]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، ص۲۰، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
ازجمله استادان وی در تصوف نیز محمد بن احمد بن ابراهیم فارسی (متوفی ۳۷۰) بوده است. [۳۰]
ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۳۷۹، پانویس ب، نورالدین شریبه، حلب سوریا ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
به گزارش جامی، [۳۱]
نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۱۵۷، چاپ محمود عابدی، تهران، ۱۳۸۶.
کلاباذی درآثارش از ابوالقاسم فارس بن عیسی بغدادی، از خلفای منصور حلاج، نقل قول مستقیم کرده؛ بنابراین، احتمالاً وی نیز از استادان کلاباذی در تصوف بوده است.۵ - شاگردانبه غیر از ابوابراهیم بن اسماعیل مستملی بخاری، مؤلف شرح تعرف- که ظاهراً از شاگردان بی واسطه یا با واسطۀ کلاباذی بوده است [۳۲]
عبدالحسین زرین‌کوب، جستجو درتصوف، ج۱، ص۶۹، تهران۱۳۶۳.
کلاباذی شاگردان دیگری نیز داشته است، از جمله، ابونصر احمد بن علی مایمرَغی [۳۳]
سمعانی، الانساب، ج۵، ص۱۸۴.
و ابوبکر احمد بن علی بن محمد اصفهانی [۳۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۴۷۷.
از استادان خطیب بغدادی . [۳۵]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ج۱، ص۲۰-۲۱، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
۶ - وفاتکلاباذی در بخارا درگذشت و مزارش در آن‌جا محل زیارت بود، دربارۀ سال وفات وی اختلاف وجود دارد؛ آن را۳۸۰ و ۳۸۴ ذکر کرده‌اند. [۳۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۱۰۵.
[۳۷]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱س ۲۲۵.
[۳۸]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س ۴۱۹.
[۳۹]
فصیح خوافی، مجمل فصیحی، ج۲، ص۵۴۸، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران۱۳۸۶.
[۴۰]
محمد جعفرکتانی، الرساله المستطرفه، ص۸۶، کراچی۱۳۷۹/۱۹۶۰م.
بروکلمان، علاوه بر ۳۸۰ و ۳۸۵، احتمال وفات وی در ۳۹۰ را نیزذکر کرده، که از این میان زرین‌کوب [۴۱]
عبدالحسین زرین‌کوب، جستجو درتصوف، ج۱، ص۶۸، تهران۱۳۶۳.
سال ۳۸۵ را محتمل‌تر دانسته است.۷ - آثاراز جملۀ آثار کلاباذی، اربعون حدیثا/ اربعین فی الحدیث [۴۲]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲، س۵۴، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۳]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۱۳، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
امالی فی الحدیث، معدل الصلاه، [۴۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۴۷۷.
[۴۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲، س۵۴، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
الاشفاع و الاوتار، [۴۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۱۰۵.
[۴۷]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۱۳، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
فصل الخطاب [۴۸]
، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲، س۵۴، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۹]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۲۲، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
و شرف الفقر و اهله است. [۵۰]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ج۱، ص۲۴، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
وی احتمالاً در تفسیر قرآن، بر اساس اقوال صحابه، هم کتاب‌هایی داشته است. [۵۱]
احمدبن محمد ادنروی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۸۶، تحقیق سلیمان‌بن صالح الخزی، مدینه منوره۱۴۱۷/۱۹۹۷م.
اما شهرت کلاباذی به اعتبار دو اثر مهم وی، یعنی التعرف (در تصوف ) و بحر الفوائد یا معانی الاخبار (در حدیث) است. [۵۲]
سمعانی، الانساب، ج۵، ص۱۸۴.
[۵۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۲۲۵.
[۵۴]
خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، ج۵، ص۲۹۵، بیروت۱۹۹۹م.
گفته‌اند که وی شرحی نیز بر کتاب التعرف به نام حسن التصرف نوشته بوده است. [۵۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۴۱۹.
[۵۶]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲، س۵۴، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
اما برخی گفته‌اند که این شرح از علی بن اسماعیل قونوی (متوفی۵۸۷) است، از کتاب‌های کلاباذی، به غیر از التعرف و بحر الفوائد، اثر دیگری دردست نیست، التعرف درواقع اعتقادنامۀ کلاباذی است و بیش‌تر رنگ کلامی دارد. [۵۷]
احمد سمیعی (گیلانی)، «دربارۀ شرح تعرف، ج۱، ص۶۰، مصحَّح محمد روشن»، معارف، دوره هشتم، ش ۳، آذر و اسفند ۱۳۷۰.
این کتاب از حکایات و لطایف و شرح کرامات خالی است.نام کتاب بحر الفوائد، دربرخی نسخه‌های خطی، مفتاح معانی الاخبار، الاخبار بفوائد الاخیار، معانی الآثار، معانی الاحادیث المصطفویه و مبانی الاخبار المجتبویه ضبط شده است، ولی نام‌های بحر الفوائد و معانی الاخبار مشهورتر است، [۵۸]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، س۲۲۵.
این کتاب شرح ۲۲۲ حدیث است که مؤلف برای شرح و رفع تعارض این احادیث، حدود ۳۷۰ حدیث دیگر را نیز ذکر کرده و بنابراین، در مجموع ۵۹۲ حدیث را گردآورده است. [۵۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، ج۵، ص۲۹۵، بیروت۱۹۹۹م.
[۶۰]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، ص۴۸، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
بحرالفوائد عناوین و موضوعاتی مشترک با التعرف دارد، مانند بحث از محبت، توکل، مکاشفه، توبه، فقر، زهد، شکر و ذکر الله . [۶۱]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ج۱، ص۸۰-۸۱، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
بحر الفوائد حاوی برخی احادیثی است که در هیچ کتاب دیگری وجود ندارد و کلاباذی گاه آن‌ها را به محدّثانی نسبت داده است که در کتاب‌های آنان چنین احادیثی یافت نمی‌شود. [۶۲]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ج۱، ص۸۶-۸۷، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
وی در این کتاب، افزون برشرح احادیث به کمک حدیث و آیات قرآن و معانی ظاهری کلمه، اگردر حدیث معنایی وجود داشته که درجهت افکار صوفیه بوده یا ازمشایخ صوفی، نزدیک به محتوای آن حدیث یا در تأیید معنای آن، اقوالی وجود داشته، آن معنا و اقوال را ذکر کرده است. [۶۳]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، ج۱، ۸۹- ۹۰، مقدمۀ کمال‌الدین زکی،تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
[۶۴]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، مقدمۀ کمال‌الدین زکی، ج۱ ،۹۳، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
بحر الفوائد در ۲۰۰۸ در قاهره به چاپ رسید.۸ - فهرست منابع(۱) ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، تحقیق وتعلیق عبدالقادر عطا، مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت. (۲) ابن تیمیه، منهاج السنه النبویه، محمد رشاد سالم، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م. (۳) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، شرح صحیح بخاری، بیروت۱۴۰۸/۱۹۸۸م. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲ در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۵) نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران، ۱۳۸۶. (۶) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون. (۷) خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، بیروت۱۹۹۹م. (۸) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی. (۹) عبدالقادر بن محمد ابن ابی الوفا قرشی، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳م. (۱۰) احمدبن محمد ادنروی، طبقات المفسرین، تحقیق سلیمان‌بن صالح الخزی، مدینه منوره۱۴۱۷/۱۹۹۷م. (۱۱) زین‌الدین قاسم‌بن قطلوبغا حنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، تصحیح ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲م. (۱۲) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد. (۱۳) عبدالحسین زرین‌کوب، جستجو درتصوف، تهران۱۳۶۳. (۱۴) فصیح خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران۱۳۸۶. (۱۵) ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، نورالدین شریبه، حلب سوریا ۱۴۰۶/۱۹۸۶م. (۱۶) سمعانی، الانساب. (۱۷) احمد سمیعی (گیلانی)، «دربارۀ شرح تعرف، مصحَّح محمد روشن»، معارف، دوره هشتم، ش ۳، آذر و اسفند ۱۳۷۰. (۱۸) محمد جعفرکتانی، الرساله المستطرفه، کراچی۱۳۷۹/۱۹۶۰م. (۱۹) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م. (۲۰) محمد عبدالروف مناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ۱۳۹۱/۱۹۷۲م. (۲۱) اسماعیل بن محمد مستملی بخاری، شرح التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمدروشن، تهران، ۱۳۶۳. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کلاباذی»، شماره۶۸۵۲. |